Pripadnici srpskog naroda koji od 1995. godine žive na prostoru Federacije BiH sigurno ne bi mogli da uporede vlastitu sudbinu sa onom kakvu, recimo, imaju Šveđani sa Alandskih ostrva u sastavu Finske.
Ono što im se događa više od dvije decenije mnogo je sličnije egzodusu sunarodnika iz nekadašnje Republike Srpske Krajine, kada je riječ o ljudima, odnosno destrukciji ili zapuštenosti, čemu su uglavnom prepušteni spomenici na Kosovu i Metohiji, kada je u pitanju kulturno-istorijsko nasljeđe.
U ovoj drugoj kategoriji, dugačak je niz uništenih tragova srpskog postojanja u FBiH. Najdrastičnije je bilo u Hercegovini, gdje su još 1992. razoreni brojni hramovi Srpske pravoslavne crkve, od manastira Žitomislić u opštini Čapljina do Saborne crkve u Mostaru.
Mrtvi nemaju mira, živih nema
Obnova u Žitomisliću je uspješno završena, u Mostaru još traje, ali, čak i 22 godine nakon rata, na crnu listu stižu nove ruševine.
Ove sedmice (oktobar 2017, prim. ur) je obznanjeno da su demolirane nadgrobne ploče na pravoslavnom groblju u selu Karaula kod Kaknja. U ovom naselju mrtvi nemaju mira, a živih gotovo da i nema, pošto je u Karauli i Karaulskom polju po statistici iz 1991. živjelo 126 Srba, a prema posljednjem popisu iz 2013. godine – samo jedan.
Za dio srpskog nasljeđa u Federaciji koji i danas odolijeva zubu vremena ili nasilju nadležan je Federalni zavod za zaštitu spomenika. U međuentietskim odnosima u tom domenu nema isključivosti, kaže Slobodan Nagradić, direktor Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa RS.
On ističe da se ni u instituciji na čijem je čelu, ni među kolegama iz Sarajeva, ne smatra spornim interesovanje i angažman na očuvanju spomenika sa druge strane linije razgraničenja Srpske i FBiH. Odgovarajući na pitanje o najvrednijim objektima u Federaciji sa značajnom prošlošću, kojima se, bez obzira na moguće poteškoće u nacionalnom definisanju, ne može osporiti srpski predznak, Nagradić izdvaja najveći grad u Hercegovini.
– U Mostaru postoje bar tri kuće iz druge polovine 19. vijeka za koje se i danas, čim se pomenu, zna da su pripadale Srbima. I u Sarajevu ima takvih starina, od Despića kuće iz sredine 19. vijeka, preko bivšeg hotela Central, izgrađenog početkom 20. vijeka, a tu je i više dućana iz tog doba – kaže Nagradić za SrpskaCafe.
Naš sagovornik objašnjava da je srpsko nasljeđe u Federaciji uglavnom vezano za hramove
U Karauli kod Kaknja, gdje su prije par dana uništene nadgrobne ploče na pravoslavnom groblju, mrtvi nemaju mira, a živih gotovo da i nema
SPC, kao i pokretnu imovinu, poput starih knjiga, koje su, opet, najčešće prepisivane u pravoslavnim manastirima. U tom kontekstu, smatra Nagradić, važno je pomenuti i crkvenu školu u Livnu, sagrađenu još 1820. godine, skoro pola vijeka prije pokretanja ostalih ozbiljnih ustanova te vrste, što se događa pred kraj turske vladavine i na početku austrougarskog prisustva na prostoru BiH.
Paradoksalno je da je status takvih objekata bio neupitan u doba koje slovi za mnogo rigidnije od aktuelnog perioda. U sadašnjosti, Srpska pravoslavna crkva neuspješno nastoji da izdejstvuje povrat niza vrijednih građevina, prije svega Bogoslovije, utemeljene 1917. godine, u kojoj je “privremeno”, još u SFRJ, smješten prvo Tehnički, a kasnije Ekonomski fakultet. Međutim, ono što je u drugom entitetu omogućeno Islamskoj zajednici i Katoličkoj crkvi – denacionalizacija, ne važi za SPC.
– Kada je u pitanju vraćanje imovine SPC ni do danas nije ništa učinjeno, kako u Federaciji BiH, tako i u Sarajevu. Naravno, kurtoazno-legalistički odgovor glasi da nema zakona o restituciji. Ovaj odgovor bio bi prihvatljiv kada bi se situacija u kojoj se mi nalazimo odnosila i na sve ostale. Dakle, imovina je u “dobroj volji” vraćena drugima, ali ne i SPC – rekao je nedavno sarajevski paroh Vanja Jovanović.
Respektabilno nasljeđe, svakako, ima i srpska zajednica u onim sredinama u FBiH gdje je većinska – u tri opštine u Livanjskom i jednoj u Unsko-sanskom kantonu. I na tom prostoru Srpska pravoslavna crkva je podigla najprepoznatjivija obilježja duhovnog identiteta, od manastira Rmanj u Martin Brodu iz 1443. godine do Hrama svetih apostola Petra i Pavla iz 1890. u Petrovcu, sjedištu ovdašnje eparhije.
Otimanje svetinja
Pored sakralnih objekata, nezaobilazan je i Stari grad u Glamoču sa ostacima tvrđave Tabije, bez obzira na vjerovatne polemike o tom kompleksu, zbog turske kule na ovom mjestu. Međutim, nema dileme da je prije 1538. i dolaska Osmanlija tu bio zamak koji je kralj Ostoja II dao na upravljanje porodici Klešić, tako da je nesporan hriščanski, a samim tim srpski karakter čitave lokacije.
Takođe, bez obzira na ideološke razlike, nema razloga da se ignoriše Titova pećina u Drvaru, sa turističkim potencijalom i istorijskim značajem koji je imala u bivšoj državi, a nije ga definitivno izgubila sa protokom vremena.
Osim artefakata čije nacionalne odrednice niko ne osporava, u Federaciji i čitavoj zemlji sigurno ima i nasljeđa oko kojeg se vode višedecenijske rasprave. Tu se naročito izdvajaju stećci, a o razlozima nesaglasnosti povodom njih dovoljno govori činjenica da je UNESCO sa prostora BiH, pored Starog mosta u Mostaru i Mosta Mehmet-paše Sokolovića u Višegradu, jedino ove nadgrobne spomenike iz srednjeg vijeka uvrstio u listu svjetske baštine. Mnogo prije tog priznanja, u sarajevskoj istoriografiji, ali i politici, začeta je škola mišljenja zasnovana na tvrdnji da su stećci ostali iza bogumila, a da su bogumili vjerska i etnička prethodnica današnjih Bošnjaka, donedavnih Muslimana sa velikim M.
– Koplja su se najviše lomila oko toga da li se Crkva bosanska može tretirati kao posebna konfesija, ravnopravna sa dvije hrišćanske crkve na ovom prostoru, Srpskom pravoslavnom i Katoličkom. Bio sam protiv te teze, a sa istim argumentima napisane su i ozbiljne knjige. Iza najrelevantnije među njima stoji beogradski autor Miodrag Petrović, čovjek koji je imao dva doktorata, iz teologije sa Sorbone i prava. On je čvrsto potkrijepio zaključak da nije bilo Crkve bosanske kao odvojene vjerske zajednice, već je bila riječ o pravoslavnoj crkvi, pri čemu je Bosna u nazivu bila teritorijalna odrednica, dok su je u etničkom smislu činili Srbi – kaže Nagradić.
On dodaje da tu konstataciju potvrđuje i sama odluka UNESCO-a, pošto se odnosi na stećke u četiri države – Srbiji, Hrvatskoj, Crnoj Gori i BiH, a u prve tri sigurno nije bilo nikakve Crkve bosanske. Takođe, u BiH, objašnjava Nagradić, stećci nisu bili građeni samo na prostoru današnje Federacije.
– Ima ih i u blizu 10 opština u RS, od Kalinovika, Nevesinja i Gacka, pa sve do Prnjavora, a ovo posljednje dokazali smo istraživanjem rađenim prije dvije godine. Dakle, pogešan je utisak koji se pokušava stvoriti – da stećaka, maltene, ima samo na prostoru opštine Stolac. Može se samo reći da oni imaju najbolji marketing i da su u selu Radimlja kod Stoca stećci najdostupniji ljudskom oku, budući da se tu s puta može vidjeti oko 300 grobnica – kaže Nagradić.
Sve to, po svemu sudeći, u dovoljnoj mjeri ne uzima u obzir Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, koja je glavni institucionalni autoritet za ovu problematiku na nivou BiH. Jer, analizom objekata koje je ovo tijelo označilo kao najvažnije nasljeđe – osim stećaka sa svim pratećim kontroverzama – može se primijetiti apsolutna dominacija džamija, što je nesrazmjerno religijskoj i etničkoj strukturi zemlje, ali i neutemeljeno u istorijskim činjenicama.
Biće, ipak, da se, osim majorizacije, tu radi i o sindromu megalomanije, koji je naročito došao do izražaja prilikom neuspješne kampanje da UNESCO, osim stećaka, sa prostora BiH kao dio svjetske baštine prihvati i tzv. kraljevski grad, odnosno staru čaršiju, kako je narod zove, u Jajcu.
– Većina ljudi, i individualno i kolektivno, vole da o sebi misle ljepše od stvarnog stanja. Ja sam pristalica realizma. Naravno, to što imamo treba čuvati i revitalizovati, ali, prava istina je da BiH u cjelini nema epohalno kulturno-istorijsko nasljeđe, ni u balkanskim, a pogotovo ne u svjetskim okvirima. Međutim, malo ko hoće da prizna da je fusnota u istorijskim procesima, pa se kod nas o građevinama od 100 godina, a pogotovo o onim malobrojnim, starim nekoliko vijekova, govori kao da su iz daleke prošosti. Ali, šta je to u poređenju sa Grčkom ili Italijom, i njihovom zaostavštinom, koja potiče od prije 2 000 i više godina – zaključuje Nagradić.
U BiH izgrađena 2 143 spomenika žrtvama posljednjeg rata
Pored građevina sa pečatom vijekova, kao kulturno-istorijsko nasljeđe u BiH u doglednoj budućnosti, nema dileme, biće tretirani i brojni spomenici podignuti nakon posljednjeg rata. Udruženje za društvena istraživanja i komunikaciju (UDIK) krajem 2016. predstavilo je Centralnu evidenciju spomenika (CES), jedinu takve vrste u BiH, sapodacima o svim obilježjima posvećenim ratnim stradalnicima u oba entiteta, koji su bili dostupni realizatorima tog projekta. Prema istraživanju čije je rezultate tada predstavio Edvin Kanka Čudić, prvi čovjek ove NVO iz Sarajeva, u BiH postoje 2 143 spomenika žrtvama sukoba iz devedesetih. Od ovog broja, na teritoriji FBiH se nalazi 1 428 spomen-obilježja, u RS – 664, a u Brčko distriktu – 51. Jedine tri opštine bez ovakvih spomenika nalaze se u Srpskoj. To su Trnovo, Ljubinje i Istočni Drvar.
Saša Bižić
(Napomena: Tekst je izvorno objavljen na portalu SrpskaCafe 22. oktobra 2017. godine. Reobjavljen je bez naknadnih intervencija)
Besplatnu Android aplikaciju portala SrpskaCafe preuzmite ovdje.