Na današnji dan prije 149. godina rođen je Arčibald Rajs, svestrani naučnik, humanista i iskreni zaljubljenik u Srbiju, njene ljude i prirodu, ali i oštri kritičar osobina njenih vladara i samog naroda.
Malo je ljudi u istoriji Srbije koji nisu pripadnici srpskog naroda, ali su svoj život, znanje, vrhunsko obrazovanje, ali i svoje srce bukvalno zavještali srpskoj zemlji.
Životni put Rudolfa Arčibalda Rajsa počinje 8. jula 1875. godine, u mjestu Hehcberg u njemačkoj pokrajini Bajden. Baš tu je Rajs rođen kao osmo od desetoro djece veleposjednika Ferdinanda Rajsa i Pauline Zabine Ane Gabrijele.
Hroničari kažu da je Rajs vrlo rano napustio svoju porodicu (protestanata sa juga Njemačke), a kasnije je prekinuo i svaki kontakt s njom.
Zna se i da je Rajs kao dječak doživio brojne porodične neprijatnosti i nemire, da mu je otac bio suviše strog, sitničav i štedljiv…
View this post on Instagram
Poslije nesrećnog djetinjstva i školovanja u konzervativnoj njemačkoj sredini, stižu mnogo bolji dani za Rajsa, koji odlazi na studije u Švajcarsku i tu se za njega otvara jedan sasvim novi svijet.
A i svijet mnogo dobija od mladog Rajsa…
Početkom 20. vijeka uživao je veliki ugled u svijetu. Bio je jedan od tri najveća kriminologa svog vremena, a poredili su ga i sa Šerlokom Holmsom. Za svoj rad u oblasti kriminalistike odlikovan je ordenima Španije, Srbije, Luksemburga, Rumunije, Grčke, Francuske i Rusije.
Rajs je inače, prvo stekao ugled kao naučni fotograf, zatim kao kriminolog, a potom i kao islednik ratnih zločina i ratni dopisnik. Mjesto zločina – bila je Srbija.
Kako je stigao u Srbiju
Rajsa je u jesen te ratne 1914. godine srpska vlada pozvala da ispita masovne ratne zločine koje su austrougarske, njemačke i bugarske trupe počinile nad stanovništvom Srbije.
U Nišu ga je primio predsjednik Vlade Nikola Pašić i rekao mu: “Trebamo jednog iskrenog prijatelja, koji zna posmatrati. Pođite na front. Otvorite oči i uši i kažite onda svijetu šta ste vidjeli i čuli”.
Upravo to je i učinio. Period od 1914. do 1918. Rajs je sa kratkim prekidima proveo sa srpskom vojskom na Krfu, Solunskom frontu i Kajmakčalanu, prvo kao neutralni islednik, a potom kao švajcarski dobrovoljac srpske vojske.
O razmjerama masovnih ratnih zločina i kršenju međunarodnih konvencija, informisao je međunarodnu javnost. Bio je ratni dopisnik tri ugledna evropska lista – Gazzete de Lausanne, Le petit Parisen i De Telegraf.
Poslije proboja Solunskog fronta 15. septembra 1918. godine, obavio je uviđaje i u svim mjestima kroz koje je prolazio.
Za vrijeme Prvog svjetskog rata napisao je dvije knjige i oko 800 članaka o Srbima, kojima je svijetu prikazao i dokumentovao zlodjela koja su učinjena od strane Austro-Ugara, Nijemaca i Bugara.
Rezultati Rajsovog rada bile su činjenice – da su austrougari u Srbiji počinili strašne ratne zločine – da je upotrebljavana zabranjena eksplozivna municija proizvedena u fabrici kraj Beča, da su bombardovani nebranjeni gradovi kada u njima nije bilo vojnika i noću kad stanovništvo spava, da su razarane kulturne, naučne, obrazovne i druge ustanove srpskog naroda.
Nakon bombardovanja, slijedilo je paljenje kuća, pljačka drevnih srpskih crkava i manastira, državnih arhiva…
Ubrojao je Rajs u stravične zločine i masakriranje mirnog civilnog stanovništva od djeteta u kolijevci do staraca, silovanje djevojaka i žena u manastirima. Zločini su vršeni bajonetima, noževima, specijalnim gvožđima za mučenje, ljudi su vješani strijeljani, živi zatrpavani u rake.
Svoje nalaze i rezultate istraga Rajs je dostavljao srpskoj vladi, međutim, veličina Rajsa je u tom što je spoznao da svijet neće lako povjerovati u zločine Austrougara i njegove nalaze.
– Mudro se latio dopisničke uloge za ugledne neutralne listove u Švajcarskoj, Francuskoj, Holandiji preko kog se obraćao velikom broju čitalaca u svetu – ističe hroničar Rajsovog života i djela Milić Petrović.
Veličina Rajsa se ogleda i u tome što je zahvaljujući svojim izvještajima, istina o pomenutim zločinima prikazana je svjetskoj javnosti u presudnim trenucima za Srbiju.
Svoju veliku popularnost Rajs je u Srbiji stekao ne samo zahvaljujući svom radu, već i ličnoj hrabrosti – koju je pokazao prosustvom na prvim borbenim linijama. Rajs je i danas najpoznatiji strani dobrovoljac srpske vojske.
Dva puta je posebno pomenut i pohvaljen u dnevnim zapovijestima srpske vojske, marta 1917. i decembra 1919. godine, a komandant Prve armije Petar Bojović naročito je istakao Rajsovo požrtvovanje prilikom isleđivanja jednog namjernog bombardovanje bolnica od strane Nijemaca.
Ipak, nisu nagrade, pohvale i ordenje ostavile najjači utisak na Rajsa – već nešto drugo – zahvalnost naroda.
I tu se nije zaustavilo dobročiniteljstvo Rajsa prema Srbiji – za pomoć Srbiji u ratu dao je sopstvena sredstva, a honorare od radova objavljenih u toku rata slao je srpskom fondu za siročad. Organizovao je i prijem srpske djece i izbjeglica u Švajcarskoj i na Korzici.
View this post on Instagram
Sukob s Pašićem
Rajs je poslije rata došao u veoma oštar, i po njega koban sukob sa najmoćnijim srpskim političarem svih vremena Nikolom Pašićem.
Rajsov prikaz Nikole Pašiča u djelu “Čujte Srbi” najbolje demonstrira njegov revolt:
– Među vašim političarima koje sam upoznao bilo je ljudi koji su mogli da budu veliki državnici da su zaista bili rodoljubi bez računa, predani opštem dobru i hrabri. Najbolji primjer za to je Nikola Pašić. Taj čovjek je, javno priznajem, mnogo učinio za vašu zemlju. Sigurno je jedan od onih vaših državnika koji su najviše učinili. Međutim, on je to učinio zato što su mu se lični interesi poklapali sa interesima zemlje. Da su mu interesi bili suprotni, on bi svoju veliku inteligenciju – u velikom djelu satkanu od lukavstva i spontane intuicije – koristio protiv vas.
Rajsovo nezadovoljstvo i gorčina, kao i duboko neslaganje sa sistemom vrijednosti koji je tada vladao bukvalno su mu i došli glave – umro je 8. аvgusta 1929. godine, a uzrok smrti bila je moždana kap kao posljedica žučne svađe sa prvim komšijom, bivšim ministrom, Milanom Kapetanovićem koji ga je po nekim svjedočenjima opsovao.
Rajsovo tijelo na odru bilo je cilj pravog hodoćašća. Cijeli Beograd je prodefilovao, ljubeći kovčeg ili malo zastakljeno okno kroz koje se vidjelo pokojnikovo lice. Prethodno mu je izvađeno srce, koje je, prema želji umrlog, odneseno na vrh Kajmakčalana.
– Siromasi u bijeloj odjeći, vojnici u blistavim uniformama i elegantni pojedinci defilovali su s poštovanjem tri puta cjelivajući kovčeg – prisjeća se u svojoj knjizi “Sam u pravcu Azije” francuski slikar Marsel Amige.
Rajs je po ličnoj želji sahranjen na Topčiderskom groblju u Beogradu, a na Topčideru mu je podignut i spomenik.
Njegova zaostavština je sačuvana u “Rajsovoj sobi” pri Kriminalističko-policijskoj akademiji u Beogradu, školskoj ustanovi koju je osnovao upravo Rajs.
mondo.rs
Besplatnu Android aplikaciju portala SrpskaCafe preuzmite ovdje.